حکم استفاده از طبیعت (قرآن)در این آیات به تسخیر موجودات مختلف زمین و آسمان در برابر انسان برخورد می‌کنیم که روی شش قسمت از آن تکیه شده است : تسخیر کشتیها، تسخیر نهرها، تسخیر خورشید، تسخیر ماه، تسخیر شب و تسخیر روز که بخشی از آسمان و بخشی از زمین و بخشی از پدیده‌های میان این دو (شب و روز) می‌باشد. انسان از دیدگاه قرآن آنقدر عظمت دارد که همه این موجودات به فرمان «الله» مسخر او گشته‌اند، یعنی یا زمام اختیارشان بدست انسان است، و یا در خدمت منافع انسان حرکت می‌کنند، و در هر حال آنقدر به این انسان عظمت داده شده است که به صورت یک هدف عالی در مجموعه آفرینش در آمده است. فهرست مندرجات۱.۱ - معنای تمکین ۲ - نتیجه شکرگزاری ۳ - تسخیر موجودات در برابر انسان ۳.۱ - تسخیر خورشید ۳.۲ - تسخیر ماه ۳.۳ - تسخیر باد ۳.۴ - تسخیر نهر ۳.۵ - تسخیر شب ۳.۶ - تسخیر روز ۴ - نعمتهای مسخر انسان ۵ - چهار نعمت بزرگ ۵.۱ - زمین ۵.۲ - راهها و جاده ها ۵.۳ - آب ۵.۴ - گیاهان و نباتات ۶ - آیات تذکر به نعمتهای مسخر انسان ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - مباح بودن استفاده از طبیعتقرآن کریم مباح بودن استفاده از طبیعت، برای انسان را چنین بیان می فرماید: «الذی جعل لکم الارض فرشـا والسماء بنـاء وانزل من السماء ماء فاخرج به من الثمرت رزقـا لکم...؛آنکس که زمین را بستر شما قرار داد و آسمان (جو زمین) را همچون سقفی بر بالای سر شما و از آسمان آبی فرو فرستاد، و بوسیله آن میوه‌ها را پرورش داد، تا روزی شما باشد...»، «هو الذی خلق لکم ما فی الارض جمیعـا...؛او خدائی است که همه آنچه (از نعمتها) در زمین وجود دارد، برای شما آفریده ...»، «ولقد مکنـکم فی الارض وجعلنا لکم فیها معـیش...؛و ما تسلط و مالکیت و حکومت بر زمین را برای شما قرار دادیم و انواع وسایل زندگی را برای شما فراهم ساختیم ...». ۱.۱ - معنای تمکینتمکین ، تنها به این معنا نیست که شخصی را در محلی جای دهند، بلکه به این معنی است که تمام وسائل کار را در اختیار او بگذارند، به او قدرت و توانائی بخشند ابزار کار را فراهم کنند و موانع را برطرف سازند، به مجموع اینها کلمه تمکین اطلاق می‌شود، این آیه مانند بعضی دیگر از آیات قرآن، پس از ذکر نعمتهای پروردگارمردم را دعوت به شکرگزاری می‌کند، و ناسپاسی آنها را نکوهش می‌نماید. ۲ - نتیجه شکرگزاریبدیهی است، زنده کردن حس شکرگزاری و قدردانی در مردم در برابر نعمتهای خدا تنها برای این است که طبق فرمان فطرت در برابر بخشنده نعمت، خضوع کنند، او را بشناسند و فرمانش را به جان و دل بپذیرند و به این وسیله هدایت و تربیت شوند، نه اینکه شکرگزاری کمترین اثری در مقام با عظمت پروردگار داشته باشد، بلکه اثر آن همانند آثار همه عبادتها و فرمانهای او عاید خود انسان می‌شود. ۳ - تسخیر موجودات در برابر انسان«الله الذی خلق السمـوت والارض وانزل من السماء ماء فاخرج به من الثمرت رزقـا لکم وسخر لکم الفلک لتجری فی البحر بامره وسخر لکم الانهـر• وسخر لکم الشمس والقمر دائبین وسخر لکم الیل والنهار؛ خداوند همان کسی است که آسمانها و زمین را آفریده و از آسمان آبی نازل کرده و با آن میوه‌ها (ی مختلف) را خارج ساخت و روزی شما قرار داد و کشتی را مسخر شما گردانید تا بر صفحه دریا به فرمان او حرکت کنند و نهرها را (نیز) مسخر شما گرداند• خورشید و ماه را که با برنامه منظمی در کارند به تسخیر شما در آورد و شب و روز را (نیز) مسخر شما کرد.» بار دیگر در این آیات به تسخیر موجودات مختلف زمین و آسمان در برابر انسان برخورد می‌کنیم که روی شش قسمت از آن تکیه شده است : تسخیر کشتیها، تسخیر نهرها، تسخیر خورشید، تسخیر ماه، تسخیر شب و تسخیر روز که بخشی از آسمان و بخشی از زمین و بخشی از پدیده‌های میان این دو (شب و روز) می‌باشد. انسان از دیدگاه قرآن آنقدر عظمت دارد که همه این موجودات به فرمان «الله» مسخر او گشته‌اند، یعنی یا زمام اختیارشان بدست انسان است، و یا در خدمت منافع انسان حرکت می‌کنند، و در هر حال آنقدر به این انسان عظمت داده شده است که به صورت یک هدف عالی در مجموعه آفرینش در آمده است. ۳.۱ - تسخیر خورشیدخورشید برای او نور افشانی می‌کند، بسترش را گرم می‌سازد، انواع گیاهان برای او میرویاند محیط زندگانیش را از لوث میکربهای مزاحم پاک می‌کند، شادی و سرور می‌آفریند، و مسیر زندگی را به او نشان می‌دهد. ۳.۲ - تسخیر ماهماه ، چراغ شبهای تاریک او است، تقویمی است طبیعی و جاودانی، جزر و مدی که بر اثر ماه پیدا می‌شود، بسیاری از مشکلات انسان را میگشاید، درختان زیادی را (به خاطر بالا آمدن آب نهرهای مجاور دریاها) آبیاری می‌کند، دریای خاموش و راکد را به حرکت در می‌آورد و از رکود و گندیدن حفظ می‌کند و اکسیژن لازم بر اثر تموج در اختیار موجودات زنده دریاها میگذارد. ۳.۳ - تسخیر بادبادها، کشتیها را در سینه اقیانوسها به حرکت در می‌آورند و بزرگترین مرکب و وسیعترین جادههای انسان را همین کشتیها و همین دریاها تشکیل می‌دهند، تا آنجا که گاهی، کشتیهائی به عظمت یک شهر و با همان جمعیت که در یک شهر کوچک زندگی می‌کنند بر پهنه اقیانوسها به حرکت در می‌آیند. ۳.۴ - تسخیر نهرنهرها، در خدمت او هستند، زراعتهایش را آبیاری و دامهایش را سیراب و محیط زندگیش را با طراوت و حتی مواد غذائیش (ماهیها) را در دل خود برای او می پرورانند. ۳.۵ - تسخیر شبتاریکی شب همچون لباسی او را می‌پوشاند، و آرامش و راحتی به او ارزانی میدارد، و همچون یک باد زن، حرارت سوزنده آفتاب را تخفیف می‌دهد و به او جان و حیات تازه می‌بخشد. ۳.۶ - تسخیر روزو سرانجام روشنائی روز، او را به حرکت و تلاش دعوت می‌کند، و گرمی و حرارت می‌آفریند و در همه جا جنبش و حرکت ایجاد می‌کند. و خلاصه همه از بهر او سرگشته و فرمانبردارند و بیان و شرح این همه نعمت علاوه بر اینکه در انسان شخصیت تازه‌ای می‌آفریند و او را به عظمت مقام خویش آگاه می‌سازد، حس شکرگزاریش را نیز برمی انگیزد. از این بیان ضمنا این نتیجه بدست آمد که تسخیر در فرهنگ قرآن به دو معنی آمده است، یکی در خدمت منافع و مصالح انسان بودن (مانند تسخیر خورشید و ماه) و دیگری زمام اختیارش در دست بشر بودن (مانند تسخیر کشتیها و دریاها). ۴ - نعمتهای مسخر انسان«هو الذی انزل من السماء ماء لکم منه شراب ومنه شجر فیه تسیمون• ینـبت لکم به الزرع والزیتون والنخیل والاعنـب ومن کل الثمرت... • وسخر لکم الیل والنهار والشمس والقمر والنجوم مسخرت بامره... • وما ذرا لکم فی الارض مختلفـا الونه... • وهو الذی سخر البحر لتاکلوا منه لحمـا طریـا وتستخرجوا منه حلیة تلبسونها وتری الفلک مواخر فیه ولتبتغوا من فضله...؛او کسی است که از آسمان آبی فرستاد که شرب شما از آن است، و گیاهان و درختان که حیوانات خود را در آن به چرا می‌برید نیز از آن است• خداوند با آن (آب باران ) برای شما زراعت و زیتون و نخل و انگور میرویاند، و از همه میوه‌ها...• او شب و روز و خورشید و ماه را مسخر شما ساخت، و نیز ستارگان به فرمان او مسخر شمایند...• (علاوه بر این) مخلوقاتی را که در زمین آفریده نیز مسخر (فرمان شما) ساخت، مخلوقاتی با رنگهای مختلف ...• او کسی است که دریا را مسخر (شما) ساخت تا از آن گوشت تازه بخورید و وسائل زینتی برای پوشش از آن استخراج نمائید، و کشتیها را می‌بینید که سینه دریا را می‌شکافند تا شما (به تجارت پردازید) و از فضل خدا بهره گیرید...» ۵ - چهار نعمت بزرگ«الذی جعل لکم الارض مهدا وسلک لکم فیها سبلا وانزل من السماء ماء فاخرجنا به ازوجـا من نبات شتی• کلوا وارعوا انعـمکم...؛همان خداوندی که زمین را برای شما محل آسایش قرار داد، و راههائی در آن ایجاد کرد و از آسمان آبی فرستاد که به وسیله آن انواع گوناگون گیاهان مختلف را (از خاک تیره) برآوردیم• هم خودتان بخورید و هم چهارپایانتان را در آن به چرا برید...»، در مجموع این آیه به چهار بخش از نعمتهای بزرگ خدا اشاره شده است : ۵.۱ - زمینزمین که مهد آرامش و آسایش انسان است و به برکت قانون جاذبه و همچنین قشر عظیم هوائی که اطراف آن را گرفته انسان می‌تواند به راحتی و امن و امان روی آن زندگی کند. ۵.۲ - راهها و جاده هاراهها و جاده هائی که خداوند در زمین به وجود آورده است که تمام مناطق آن را به یکدیگر پیوند می‌دهد، همانگونه که غالبا دیده‌ایم در میان سلسله جبال سر به آسمان کشیده، غالبا درهها و راههائی وجود دارد، که انسان می‌تواند از آنها عبور کرده، به مقصد خود برسد. ۵.۳ - آبآبی که مایه حیات است و سرچشمه همه برکات از آسمان نازل کرده. ۵.۴ - گیاهان و نباتاتگیاهان و نباتات گوناگون و مختلفی که به وسیله این آب از زمین می‌روید که قسمتی از آنها مواد غذائی انسان را تشکیل می‌دهند و بخشی مواد داروئی قسمتی را انسان برای ساختن لباس مورد استفاده قرار می‌دهد و قسمت دیگری را برای وسائل زندگی (همچون درها و حتی خانه هائی که از چوب ساخته می‌شود و کشتیها و بسیاری از وسائل نقلیه دیگر). بلکه می‌توان گفت : این چهار نعمت بزرگ به همان ترتیب که در آیه فوق آمده است اولویتهای زندگی انسان را تشکیل می‌دهد، قبل از همه چیز، محل سکونت و آرامش لازم است، و به دنبال آن راه‌های ارتباطی، سپس آب، و فرآورده‌های کشاورزی . ۶ - آیات تذکر به نعمتهای مسخر انسان«الم تر ان الله سخر لکم ما فی الارض والفلک تجری فی البحر بامره ویمسک السماء ان تقع علی الارض الا باذنه...؛آیا ندیدی که خداوند آنچه در زمین است مسخر شما کرد؟ و کشتیها به فرمان او بر صفحه اوقیانوسها حرکت می‌کنند و آسمان (کرات و سنگهای آسمانی) را نگه میدارد تا بر زمین، جز به فرمان او، فرو نیفتند؟ ...» «رفع سمکها فسوها• واغطش لیلها واخرج ضحـها• والارض بعد ذلک دحـها• اخرج منها ماءها ومرعـها• والجبـال ارسـها• متـعـا لکم ولانعـمکم؛ سقف آن را برافراشته و آن را منظم ساخت• و شبش را تاریک و روزش را آشکار نمود• و زمین را بعد از آن گسترش داد• آبش خارج کرد و چراگاهش را آماده ساخت• و کوهها را ثابت و محکم نمود• همه اینها برای بهره گیری شما و چهارپایان شما است.» «فلینظر الانسـن الی طعامه• انا صببنا الماء صبـا• ثم شققنا الارض شقـا• فانبتنا فیها حبـا• وعنبـا وقضبـا• وزیتونـا ونخلا• وحدائق غلبـا• وفـکهة وابـا• متـعـا لکم ولانعـمکم؛ انسان باید به غذای خویش بنگرد• ما آب فراوانی از آسمان فروریختیم! • سپس زمین را از هم شکافتیم• و در آن دانه‌های فراوانی رویاندیم• و انگور و سبزی بسیار• و زیتون و نخل فراوان• و باغهایی پر درخت• و میوه و چراگاه• تا وسیله‌ای برای بهره گیری و چهارپایانتان باشد.» ۷ - پانویس۸ - منبعفرهنگ قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، برگرفته از مقاله «حکم استفاده از طبیعت». |